Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013

PENNOD 3 ADOLYGIADAU O DREFNIADAU ETHOLIADOL

Prif ardaloedd

29 Adolygu trefniadau etholiadol ar gyfer prif ardal

(1) Rhaid i’r Comisiwn gynnal adolygiad o’r trefniadau etholiadol ar gyfer pob prif ardal o leiaf unwaith ym mhob cyfnod adolygu.

(2) Rhaid i’r Comisiwn, mewn perthynas â phob cyfnod adolygu—

(a) paratoi a chyhoeddi rhaglen sy’n nodi ei amserlen arfaethedig ar gyfer cynnal yr holl adolygiadau sy’n ofynnol o dan is-adran (1) yn ystod y cyfnod, a

(b) anfon copi o’r rhaglen at Weinidogion Cymru.

(3) At ddibenion is-adrannau (1) a (2) ystyr “cyfnod adolygu” yw—

(a) y cyfnod o 10 mlynedd sy’n dechrau gyda’r diwrnod pryd y daw’r adran hon i rym, a

(b) pob cyfnod dilynol o 10 mlynedd.

(4) Rhaid i’r Comisiwn gydymffurfio â’i ddyletswyddau yn is-adran (2)—

(a) mewn perthynas â’r cyfnod adolygu cyntaf, cyn gynted ag y bo modd wedi iddo ddechrau, a

(b) mewn perthynas â phob cyfnod adolygu dilynol, cyn i’r cyfnod ddechrau.

(5) Caiff y Comisiwn hefyd, o’i wirfodd neu ar gais prif gyngor, gynnal adolygiad o’r trefniadau etholiadol ar gyfer prif ardal.

(6) Ond rhaid i’r Comisiwn beidio â chynnal adolygiad o dan is-adran (5) ar gais prif gyngor os yw o’r farn y byddai gwneud hynny’n ei rwystro rhag arfer ei swyddogaethau’n briodol.

(7) Y newidiadau y caiff y Comisiwn eu hargymell mewn perthynas ag adolygiad o dan yr adran hon yw—

(a) y newidiadau hynny i’r trefniadau etholiadol ar gyfer y brif ardal sydd dan adolygiad y mae o’r farn eu bod yn briodol, a

(b) o ganlyniad i newid o’r fath—

(i) y newidiadau hynny i ffiniau cymuned y mae o’r farn eu bod yn briodol mewn perthynas ag unrhyw gymuned yn y brif ardal,

(ii) y newidiadau hynny i gyngor cymuned a newidiadau i’r trefniadau etholiadol ar gyfer cymuned o’r fath y mae o’r farn eu bod yn briodol,

(iii) y newidiadau hynny i sir wedi ei chadw y mae o’r farn eu bod yn briodol.

(8) Rhaid i’r Comisiwn beidio â gwneud neu gyhoeddi, yn unrhyw gyfnod o 9 mis cyn diwrnod etholiad arferol cyngor o dan adran 26 o Ddeddf 1972 (ethol cynghorwyr), unrhyw argymhellion sy’n ymwneud â threfniadau etholiadol prif ardal.

(9) Yn y Rhan hon, mae cyfeiriad at drefniadau etholiadol prif ardal yn gyfeiriad at y canlynol—

(a) nifer aelodau’r cyngor ar gyfer y brif ardal,

(b) nifer, math a ffiniau’r wardiau etholiadol y rhennir y brif ardal iddynt am y tro at ddibenion ethol aelodau,

(c) nifer yr aelodau sydd i’w hethol ar gyfer unrhyw ward etholiadol yn y brif ardal honno, a

(d) enw unrhyw ward etholiadol.

(10) At ddibenion is-adran (9)(b), mae cyfeiriad at y math o ward etholiadol yn gyfeiriad at a yw’r ward yn ward un aelod neu’n ward amlaelod.

(11) Yn y Rhan hon—

• ystyr “ward amlaelod” yw unrhyw ward etholiadol y mae nifer penodedig (mwy nag un) o aelodau i’w hethol ar gyfer y ward honno,

• ystyr “ward etholiadol” yw unrhyw ardal yr etholir aelodau i awdurdod lleol ar ei chyfer, ac

• ystyr “ward un aelod” yw ward etholiadol y mae un aelod yn unig i’w ethol ar ei chyfer.

30 Ystyriaethau ar gyfer adolygiad o drefniadau etholiadol prif ardal

(1) Rhaid i’r Comisiwn, wrth ystyried a fydd yn gwneud argymhellion ynghylch newidiadau i’r trefniadau etholiadol ar gyfer prif ardal—

(a) ceisio sicrhau bod yr un gymhareb o etholwyr llywodraeth leol i nifer aelodau’r cyngor sydd i’w hethol ym mhob ward etholiadol o’r brif ardal, neu’n agos at fod felly,

(b) rhoi sylw i’r canlynol—

(i) dymunoldeb pennu ffiniau ar gyfer wardiau etholiadol sydd yn hawdd eu hadnabod ac a fyddant yn parhau felly,

(ii) dymunoldeb peidio â thorri’r cwlwm lleol wrth bennu ffiniau ar gyfer wardiau etholiadol.

(2) At ddibenion is-adran (1)(a), rhaid rhoi sylw i’r canlynol—

(a) unrhyw anghysondeb rhwng nifer etholwyr llywodraeth leol a nifer y personau sydd yn gymwys i fod yn etholwyr llywodraeth leol (fel a welir mewn ystadegau swyddogol perthnasol), a

(b) unrhyw newid yn nifer neu yn nosbarthiad etholwyr llywodraeth leol yn y brif ardal sy’n debygol o ddigwydd yn y cyfnod o bum mlynedd yn union ar ôl gwneud unrhyw argymhelliad.

(3) Yn yr adran hon, ystyr “ystadegau swyddogol perthnasol” yw’r ystadegau swyddogol hynny o fewn yr ystyr a roddir i “official statistics” yn adran 6 o Ddeddf y Gwasanaeth Ystadegau a Chofrestru 2007 (p. 18) y mae’r Comisiwn o’r farn eu bod yn briodol.

(4) Yn y Rhan hon, ystyr “etholwr llywodraeth leol” yw person sydd wedi ei gofrestru’n etholwr llywodraeth leol yn y gofrestr etholwyr yn unol â darpariaethau Deddfau Cynrychiolaeth y Bobl.

Cymunedau

31 Adolygu trefniadau etholiadol i gymuned gan brif gyngor

(1) Caiff prif gyngor gynnal adolygiad o’r trefniadau etholiadol ar gyfer cymuned yn ei ardal —

(a) o’i wirfodd, neu

(b) ar gais—

(i) y cyngor cymuned ar gyfer y gymuned, neu

(ii) dim llai na 30 o etholwyr llywodraeth leol sydd wedi eu cofrestru yn y gymuned.

(2) Ond rhaid i brif gyngor beidio â chynnal adolygiad o dan is-adran (1) ar gais y cyngor cymuned neu etholwyr llywodraeth leol os yw o’r farn y byddai gwneud hynny’n ei rwystro rhag arfer ei swyddogaethau’n briodol.

(3) Y newidiadau y caiff prif gyngor eu cynnig a’u gwneud mewn perthynas ag adolygiad o dan yr adran hon—

(a) yw’r newidiadau hynny i’r trefniadau etholiadol ar gyfer y gymuned y mae’r prif gyngor o’r farn eu bod yn briodol, a

(b) o ganlyniad i unrhyw newid i’r trefniadau etholiadol ar gyfer y gymuned, y newidiadau hynny i drefniadau etholiadol y brif ardal y mae o’r farn eu bod yn briodol.

(4) At ddibenion is-adran (3)(b), mae adran 30 yn gymwys i brif gyngor fel y mae’n gymwys i’r Comisiwn.

(5) Caiff prif gyngor ymrwymo mewn cytundeb gyda’r Comisiwn er mwyn i’r Comisiwn (o dan adran 32) arfer swyddogaeth y cyngor o gynnal adolygiadau o dan yr adran hon.

(6) Caiff y cytundeb fod ar y telerau a’r amodau hynny y mae’r prif gyngor a’r Comisiwn o’r farn eu bod yn briodol.

(7) Yn y Rhan hon, mae cyfeiriad at drefniadau etholiadol cymuned yn gyfeiriad at y canlynol—

(a) nifer aelodau’r cyngor ar gyfer y gymuned;

(b) ei rhaniad yn wardiau (os yw’n briodol) at ddibenion ethol cynghorwyr;

(c) nifer a ffiniau unrhyw wardiau;

(d) nifer yr aelodau sydd i’w hethol ar gyfer unrhyw ward;

(e) enw unrhyw ward.

32 Adolygu trefniadau etholiadol cymuned gan y Comisiwn

(1) Caiff y Comisiwn, yn unrhyw un neu ragor o’r amgylchiadau a ddisgrifir yn is-adran (2), gynnal adolygiad o’r trefniadau etholiadol ar gyfer cymuned.

(2) Yr amgylchiadau yw—

(a) pan fo’r Comisiwn wedi cytuno i arfer swyddogaeth prif gyngor o gynnal adolygiadau o dan adran 31(5);

(b) pan ofynnwyd i’r Comisiwn gynnal adolygiad o gymuned gan—

(i) y cyngor cymuned, neu

(ii) dim llai na 30 o etholwyr llywodraeth leol o’r gymuned;

(c) pan na fo prif gyngor wedi cydymffurfio â chyfarwyddyd gan Weinidogion Cymru i gynnal adolygiad o’r trefniadau etholiadol ar gyfer un neu ragor o’i gymunedau.

(3) Ond rhaid i’r Comisiwn beidio â chynnal adolygiad o dan is-adran (1) yn dilyn cais gan gyngor cymuned neu etholwyr llywodraeth leol os yw o’r farn y byddai gwneud hynny’n ei rwystro rhag arfer ei swyddogaethau’n briodol.

(4) Y newidiadau y caiff y Comisiwn eu hargymell mewn perthynas ag unrhyw adolygiad o dan yr adran hon—

(a) yw’r newidiadau hynny i’r trefniadau etholiadol ar gyfer y gymuned y mae’r Comisiwn o’r farn eu bod yn briodol, a

(b) o ganlyniad i unrhyw newid i’r trefniadau etholiadol ar gyfer y gymuned, y newidiadau hynny i drefniadau etholiadol y brif ardal y mae o’r farn eu bod yn briodol.

(5) Pan fo’r Comisiwn yn cynnal adolygiad yn yr amgylchiadau a ddisgrifir yn is-adran (2)(c), caiff adennill y gost am wneud hynny oddi wrth y prif gyngor.

(6) Os bydd anghytundeb rhwng y Comisiwn a’r prif gyngor ynghylch y swm sy’n daladwy i’r Comisiwn o dan is-adran (5), caiff Gweinidogion Cymru benderfynu’r swm hwnnw.

(7) O ran unrhyw swm sy’n daladwy i’r Comisiwn o dan yr adran hon, mae modd ei adennill fel dyled sy’n ddyledus i’r Comisiwn.

33 Ystyriaethau ar gyfer adolygiad o drefniadau etholiadol cymuned

(1) Mae’r adran hon yn gymwys pan fo prif gyngor yn ystyried gwneud neu, yn ôl y digwydd, pan fo’r Comisiwn yn ystyried argymell, newidiadau i’r trefniadau etholiadol ar gyfer cymuned.

(2) Wrth ystyried a ddylid rhannu cymuned yn wardiau cymuned, rhaid rhoi sylw i’r canlynol—

(a) a yw nifer neu ddosbarthiad yr etholwyr llywodraeth leol ar gyfer y gymuned yn y fath fodd sy’n gwneud un etholiad o gynghorwyr cyngor cymuned yn anymarferol neu’n anghyfleus, a

(b) a yw’n ddymunol y dylai unrhyw ardal o’r gymuned gael cynrychiolaeth ar wahân ar y cyngor cymuned.

(3) Pan benderfynir rhannu cymuned yn wardiau cymuned, wrth ystyried maint a ffiniau’r wardiau ac wrth bennu nifer y cynghorwyr cymuned sydd i’w hethol ar gyfer pob ward, dylid rhoi sylw i’r canlynol—

(a) unrhyw newid yn nifer neu yn nosbarthiad etholwyr llywodraeth leol yn y gymuned sy’n debygol o ddigwydd yn y cyfnod o bum mlynedd yn union ar ôl unrhyw argymhelliad,

(b) dymunoldeb pennu ffiniau sydd yn hawdd eu hadnabod ac a fyddant yn parhau felly, ac

(c) unrhyw gwlwm lleol a fydd yn cael ei dorri wrth bennu ffiniau penodol.

(4) Pan benderfynir peidio â rhannu cymuned yn wardiau cymuned, wrth bennu nifer y cynghorwyr sydd i’w hethol ar gyfer pob cymuned, dylid rhoi sylw i’r canlynol—

(a) nifer a dosbarthiad yr etholwyr llywodraeth leol yn y gymuned, a

(b) unrhyw newid yn y nifer neu’r dosbarthiad hwnnw sy’n debygol o ddigwydd yn y cyfnod o bum mlynedd yn union ar ôl pennu nifer y cynghorwyr cymuned.

(5) At ddibenion yr adran hon, rhaid rhoi sylw i unrhyw anghysondeb rhwng nifer etholwyr llywodraeth leol a nifer y personau sydd yn gymwys i fod yn etholwyr llywodraeth leol (fel a welir mewn ystadegau swyddogol perthnasol).

(6) Yn yr adran hon, ystyr “ystadegau swyddogol perthnasol” yw’r ystadegau swyddogol hynny (o fewn yr ystyr a roddir i “official statistics” yn adran 6 o Ddeddf y Gwasanaeth Ystadegau a Chofrestru 2007 (p. 18)) y mae’r Comisiwn, neu yn ôl y digwydd, y prif gyngor o’r farn eu bod yn briodol.