Crynodeb a Chefndir
3.Mae’r Ddeddf yn dwyn ynghyd y brif ddeddfwriaeth ar gyfer cadwraeth yr amgylchedd hanesyddol yng Nghymru. Fe’i trefnir yn saith Rhan.
Mae Rhan 1 yn darparu trosolwg o’r Ddeddf.
Mae Rhan 2 yn cynnwys y gyfraith sy’n ymwneud â henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig, a all amrywio o wasgariadau o offer cynhanesyddol neu safleoedd archaeolegol eraill i adfeilion sefydlog cestyll, abatai neu safleoedd diwydiannol diweddarach. Ymhlith pethau eraill, mae Rhan 2 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal y gofrestr o henebion y maent yn ystyried eu bod o bwysigrwydd cenedlaethol (mae dros 4,200 ohonynt ar adeg ysgrifennu’r nodiadau hyn) ac yn gwneud darpariaeth ar gyfer awdurdodi a rheolaethu gwaith i henebion cofrestredig gan Weinidogion Cymru. Mae Rhan 2 hefyd yn cynnwys pwerau ar gyfer caffael henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig a gwarcheidiaeth henebion o ddiddordeb hanesyddol arbennig gan Weinidogion Cymru neu awdurdodau lleol, sy’n darparu’r sail ar gyfer rheolaeth a chadwraeth llawer o’r henebion sydd yng ngofal Gweinidogion Cymru (yn ymarferol, Cadw, sy’n gweithredu ar eu rhan).
Mae Rhan 3 yn ymwneud â’r dros 30,000 o adeiladau rhestredig yng Nghymru sy’n dyddio o’r Oesoedd Canol i gyfnodau mwy diweddar. Mae’n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru restru adeiladau sydd, yn eu barn hwy, o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig, ac yn gwneud darpariaeth ar gyfer awdurdodi a rheolaethu gwaith sy’n effeithio ar adeiladau cofrestredig. Yn wahanol i’r gofrestr o henebion, pan nad oes rhaid i bob heneb yr ystyrir ei bod o bwysigrwydd cenedlaethol fod ar y gofrestr, rhaid i bob adeilad yr ystyrir ei fod o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig gael ei gynnwys ar y rhestr. Rhennir y cyfrifoldeb am awdurdodi a rheolaethu gwaith sy’n effeithio ar adeiladau rhestredig rhwng awdurdodau cynllunio a Gweinidogion Cymru, er mai’r awdurdodau cynllunio sy’n ymwneud fwyaf â gweinyddu’r system. Mae Rhan 3 hefyd yn darparu pwerau i Weinidogion Cymru neu awdurdodau cynllunio i gaffael adeilad. Caiff Gweinidogion Cymru neu awdurdod lleol hefyd ymgymryd â gwaith brys i ddiogelu adeilad o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig.
Mae Rhan 4 yn ymdrin ag ardaloedd cadwraeth ac yn darparu ar gyfer eu dynodi’n ardaloedd o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig gan awdurdodau cynllunio a’u hadolygu o bryd i’w gilydd. Ar adeg ysgrifennu’r nodiadau hyn, mae dros 500 o ardaloedd cadwraeth yng Nghymru. Mae’r Rhan hon hefyd yn cynnwys darpariaethau ar gyfer rheolaethu gwaith dymchwel ac ar gyfer cyflawni gwaith brys mewn ardaloedd cadwraeth ac ar gyfer grantiau sy’n ymwneud â diogelu neu wella ardaloedd cadwraeth.
Mae Rhan 5 yn cynnwys darpariaethau atodol sy’n ymwneud ag adeiladau o ddiddordeb arbennig ac ardaloedd cadwraeth. Maent yn ymdrin â materion megis arfer swyddogaethau gan awdurdodau cynllunio, achosion gerbron Gweinidogion Cymru a dilysrwydd penderfyniadau a chywiro penderfyniadau.
Mae Rhan 6 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal a chyhoeddi’r gofrestr o barciau a gerddi hanesyddol yng Nghymru, sydd ar adeg ysgrifennu’r nodiadau hyn yn cynnwys bron i 400 o safleoedd, a’r rhestr o enwau lleoedd hanesyddol yng Nghymru, sydd â bron i 700,000 o gofnodion. Mae Rhan 6 hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gynnal cofnod amgylchedd hanesyddol ar gyfer pob un o’r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru, yn manylu ar yr hyn y mae rhaid i gofnod amgylchedd hanesyddol ei gynnwys ac yn nodi’r trefniadau y mae rhaid eu gwneud i sicrhau mynediad y cyhoedd i gofnodion, ymhlith materion eraill.
Mae Rhan 7 yn gwneud darpariaeth gyffredinol sy’n ymwneud â materion yn y Ddeddf, megis cyflwyno dogfennau, pwerau i wneud gwybodaeth yn ofynnol, digollediad a diffiniadau a dehongli.
4.Y prif Ddeddfau a ddygir ynghyd yn yr ymarfer cydgrynhoi hwn yw:
5.Mae’r ymarfer cydgrynhoi hefyd yn ailddatgan darpariaethau sydd i’w cael ar hyn o bryd mewn Deddfau eraill sy’n berthnasol i’r amgylchedd hanesyddol i wella hygyrchedd ac eglurder. Mae’r rhain yn cynnwys:
6.Mae cydgrynhoi hefyd wedi rhoi cyfle i ymgorffori darpariaethau perthnasol o is-ddeddfwriaeth yn y Ddeddf lle y bo’n briodol. Dilynir y llwybr hwn yn gyffredinol pan fydd yr is-ddeddfwriaeth wedi ei hen sefydlu ac nad yw’n debygol o fod angen ei diwygio’n aml.
7.Yn ogystal â chael ei hategu gan is-ddeddfwriaeth berthnasol, ategir y ddeddfwriaeth sylfaenol hefyd gan gyngor cynllunio technegol, yn arbennig Polisi Cynllunio Cymru (argraffiad 11, 2021) a Nodyn Cyngor Technegol 24: Yr Amgylchedd Hanesyddol (2017) (“TAN 24”). Mae Cadw hefyd yn cyhoeddi nifer o ddogfennau canllaw arferion gorau anstatudol sy’n ymwneud â’r amgylchedd hanesyddol. Ymhlith pethau eraill, mae TAN 24 yn nodi’r meini prawf dethol a gymhwysir wrth benderfynu a ddylid cynnwys heneb yn y gofrestr o henebion (Rhan 2, Pennod 1) ac wrth benderfynu pa un a yw adeilad o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig at ddibenion y rhestr o adeiladau (Rhan 3, Pennod 1). Mae’r holl ddogfennau cyngor a chanllawiau hyn yn cyfeirio at Egwyddorion Cadwraeth ar gyfer Rheoli Amgylchedd Hanesyddol Cymru mewn Ffordd Gynaliadwy (“Egwyddorion Cadwraeth”) a gyhoeddwyd gan Cadw, ar ran Gweinidogion Cymru, yn 2011. Gyda’i gilydd mae’r dogfennau hyn yn nodi mai ystyr “cadwraeth” yw rheoli newid yn ofalus i warchod a diogelu’r hyn sy’n arwyddocaol ac yn arbennig am asedau hanesyddol.
