Pennod 2: Ailstrwythuro Prif Ardaloedd
Adran 129 – Yr amodau sydd i’w bodloni cyn gwneud rheoliadau ailstrwythuro
559.Mae adran 129 yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud rheoliadau ar gyfer ailstrwythuro prif gynghorau. Mae’r adran hon hefyd yn nodi’r amodau y mae rhaid eu bodloni cyn y caiff Gweinidogion Cymru wneud rheoliadau ailstrwythuro.
560.Fel a nodir yn adran 131, bydd rheoliadau ailstrwythuro yn darparu ar gyfer diddymu prif gyngor a’i sir neu ei fwrdeistref sirol a hefyd-
bod yr ardal a ddiddymir gyfan neu ran ohoni yn dod yn rhan o ardal sir neu fwrdeistref sirol arall sy’n bodoli eisoes;
bod yr ardal a ddiddymir gyfan neu ran ohoni yn cael ei huno ag ardal un sir neu fwrdeistref sirol arall neu ragor, i greu sir neu fwrdeistref sirol newydd.
561.Yr amod cyntaf a osodir gan adran 129 yw bod rhaid bod Gweinidogion Cymru wedi cael naill ai adroddiad ar arolygiad arbennig o brif gyngor gan Archwilydd Cyffredinol Cymru o dan adran 95 o’r Ddeddf (yn ymwneud â materion sy’n gysylltiedig â pherfformiad y cyngor neu’r modd y’i llywodraethir), neu gais i ddiddymu a gyflwynwyd gan brif gyngor o dan adran 130 o’r Ddeddf.
562.Nid yw’n ofynnol bod arolygiad arbennig wedi ei gynnal o unrhyw gyngor arall y gallai’r rheoliadau ailstrwythuro effeithio arno, nac ychwaith bod cais i ddiddymu wedi ei wneud gan y cyngor hwnnw.
563.Ni fydd cael adroddiad ar arolygiad arbennig neu gais i ddiddymu ynddo’i hun yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ddechrau proses sy’n arwain at reoliadau ailstrwythuro.
564.Bydd angen i Weinidogion Cymru ystyried cynnwys yr adroddiad neu’r cais a defnyddio unrhyw dystiolaeth a gwybodaeth arall sy’n briodol ac sydd ar gael iddynt cyn symud ymlaen i’r cam nesaf. Ni fydd pob adroddiad ar arolygiad arbennig yn codi pryderon sy’n peri i’r Gweinidogion ystyried rheoliadau ailstrwythuro fel opsiwn; bydd yn dibynnu’n llwyr ar amgylchiadau’r prif gyngor o dan sylw.
565.Os bydd Gweinidogion Cymru yn dymuno bwrw ymlaen â’r broses o wneud rheoliadau ailstrwythuro, rhaid iddynt gydymffurfio â’r ail amod. Yr ail amod yw bod rhaid i Weinidogion Cymru roi hysbysiad i’r cynghorau yr effeithir arnynt eu bod wedi cael adroddiad ar arolygiad arbennig neu gais i ddiddymu.
566.Y cynghorau yr effeithir arnynt yw’r prif gyngor a oedd yn destun yr adroddiad ar arolygiad arbennig neu a gyflwynodd y cais i ddiddymu ac unrhyw brif gyngor arall y gallai unrhyw gynnig i ailstrwythuro’r prif gyngor o dan sylw effeithio arno. Rhaid i Weinidogion Cymru gyhoeddi hysbysiad o’r fath.
567.Y trydydd amod yw bod rhaid i Weinidogion Cymru (os ydynt yn dymuno bwrw ymlaen) ymgynghori wedyn â phersonau penodedig ynglŷn â’r camau y maent yn ystyried eu cymryd mewn perthynas â’r cyngor o dan sylw.
568.Nodir y personau y mae rhaid ymgynghori â hwy yn yr adran ac maent yn cynnwys y prif gyngor a oedd yn destun yr adroddiad ar arolygiad arbennig neu a gyflwynodd y cais i ddiddymu (y cyfeirir ato fel “y cyngor sydd o dan ystyriaeth”), a chynghorau eraill yr effeithir arnynt o bosibl.
569.Y pedwerydd amod yw bod rhaid i Weinidogion Cymru, ar ôl cynnal ymgynghoriad o’r fath, ac ar ôl pwyso a mesur yr holl dystiolaeth a’r holl wybodaeth, ddod i’r casgliad nad yw llywodraeth leol effeithiol a hwylus yn debygol o gael ei chyflawni gan y cyngor sydd o dan ystyriaeth cyn y cânt gynnig y dylid gwneud rheoliadau ailstrwythuro mewn perthynas â’r cyngor.
570.Os bodlonir pob un o’r amodau uchod, caiff Gweinidogion Cymru fwrw ymlaen i gydymffurfio â’r pumed amod.
571.Y pumed amod yw bod rhaid i Weinidogion Cymru, os ydynt yn bwriadu gwneud rheoliadau ailstrwythuro, roi hysbysiad am y cynigion hynny i’r cyngor sydd o dan ystyriaeth ac:
unrhyw brif gyngor arall y bydd rhan o ardal y cyngor sydd o dan ystyriaeth yn cael ei throsglwyddo iddo;
unrhyw brif gyngor arall a fydd yn uno ag ardal gyfan neu ran o ardal y cyngor sydd o dan ystyriaeth i greu prif ardal gwbl newydd; ac
unrhyw brif gyngor arall yr ymgynghorwyd ag ef o dan y trydydd amod ac y gallai canlyniadau’r rheoliadau ailstrwythuro effeithio arno.
572.Rhaid i Weinidogion Cymru gydymffurfio â phob amod cyn gwneud rheoliadau ailstrwythuro.
Adran 130 – Ceisiadau i ddiddymu
573.Mae adran 130 yn galluogi prif gyngor i gyflwyno cais ysgrifenedig (“cais i ddiddymu”) i Weinidogion Cymru, yn gofyn iddynt ystyried diddymu’r cyngor a’i ardal. Rhaid i’r cais i ddiddymu nodi rhesymau’r cyngor dros wneud y cais a rhaid i’r cyngor ei gyhoeddi cyn gynted ag y bo’n ymarferol.
574.Mae is-adran (4) yn datgymhwyso adran 101 o Ddeddf 1972 (sy’n caniatáu i brif gyngor wneud trefniadau i unrhyw un neu ragor o’i swyddogaethau gael eu cyflawni gan bwyllgor, is-bwyllgor neu swyddog i’r cyngor neu gan unrhyw brif gyngor arall) mewn perthynas â’r swyddogaeth o wneud cais i ddiddymu.
575.Mae is-adran (5) yn darparu bod gwneud cais i ddiddymu yn swyddogaeth na chaiff gweithrediaeth y prif gyngor ei chyflawni. Felly, dim ond y cyngor llawn o dan sylw gaiff wneud cais i ddiddymu. Os oes gan y cyngor faer sydd wedi ei ethol yn uniongyrchol, bydd gan y maer hawl i gymryd rhan yn unrhyw gyfarfod o’r cyngor i gymeradwyo’r cais i ddiddymu, a phleidleisio ynddo.
Adran 131 – Rheoliadau ailstrwythuro
576.Mae adran 131 yn darparu y bydd rheoliadau ailstrwythuro yn darparu ar gyfer diddymu’r prif gyngor sydd o dan ystyriaeth a’i brif ardal (hynny yw, cyngor y mae’r pum amod yn adran 129 wedi eu bodloni mewn perthynas ag ef, a’r sir neu’r fwrdeistref sirol y mae’n gyngor ar ei chyfer) ar ddyddiad a bennir yn y rheoliadau (“
577.Bydd y rheoliadau yn pennu’r newidiadau i’r strwythurau llywodraeth leol a fydd yn arwain at ddisodli ardal y prif gyngor o dan sylw, a rhaid i’r rheini (fel a nodir uchod mewn perthynas ag adran 129) fod ar ffurf y naill neu’r llall o’r canlynol, neu’r ddau:
bod rhannau o’r brif ardal a ddiddymir ar y dyddiad trosglwyddo yn dod yn rhannau o brif ardaloedd eraill sy’n bodoli eisoes;
bod prif ardal newydd yn cael ei chyfansoddi ar y dyddiad trosglwyddo drwy-
ddiddymu un neu ragor o brif gynghorau eraill a’u prif ardaloedd, ac
uno’r brif ardal neu’r prif ardaloedd a ddiddymir ag ardal gyfan neu ran o ardal y prif gyngor sydd o dan ystyriaeth (a ddiddymir yn ogystal).
Adran 132 – Rheoliadau ailstrwythuro sy’n darparu bod rhan o brif ardal i ddod yn rhan o brif ardal arall sy’n bodoli eisoes
578.Os yw rheoliadau ailstrwythuro yn cynnwys darpariaeth sydd, i bob pwrpas, yn trosglwyddo rhan neu rannau o’r brif ardal sydd o dan ystyriaeth i brif ardal arall sy’n bodoli eisoes, rhaid i’r rheoliadau gynnwys y ddarpariaeth a nodir yn is-adran (1) o’r adran hon.
579.Mae is-adran (1)(d) yn ei gwneud yn ofynnol i’r rheoliadau ddarparu mai’r system bleidleisio sydd i’w defnyddio yn yr etholiadau cyffredin cyntaf ar ôl y dyddiad trosglwyddo fydd y system sydd i’w defnyddio mewn etholiadau i brif gyngor yr ardal y trosglwyddwyd y rhan neu’r rhannau o’r cyngor a ddiddymwyd iddi. Mewn geiriau eraill, ni fydd unrhyw newid i’r system bleidleisio mewn prif ardal y mae rhan o brif ardal a ddiddymwyd yn cael ei hychwanegu ati.
580.Mae is-adran (2) yn rhestru’r materion y caniateir eu cynnwys mewn rheoliadau ailstrwythuro sy’n ymwneud â throsglwyddo rhan neu rannau o’r ardal sydd o dan ystyriaeth i brif ardal arall sy’n bodoli eisoes. Bydd pa un a gaiff y materion a restrir yn is-adran (2) eu cynnwys mewn rheoliadau ailstrwythuro ai peidio yn dibynnu ar amgylchiadau’r ailstrwythuro. Gallant gynnwys neilltuo cynghorwyr ardal a drosglwyddwyd i gyngor y brif ardal sy’n derbyn; byddai hynny’n galluogi’r ardal a drosglwyddwyd i gael cynrychiolaeth ar gyngor yr ardal sy’n derbyn tan yr etholiadau cyffredin nesaf, ac erbyn hynny bydd digon o amser wedi bod i adolygu trefniadau etholiadol yr ardal dderbyn fwy (gweler adran 138 ac Atodlen 1).
581.Mae is-adrannau (2)(b) i (h) yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i wneud darpariaeth ynghylch amryw o faterion sy’n ymwneud ag etholiadau, gweithrediaethau, cyfnodau swyddi a chydnabyddiaeth ariannol mewn cynghorau sy’n cael eu hailstrwythuro.
582.Y cynghorau sy’n cael eu hailstrwythuro yw’r cyngor sydd o dan ystyriaeth a’r cynghorau hynny a fydd yn derbyn rhan o ardal y cyngor hwnnw neu’n uno â’r ardal gyfan honno neu â rhan ohoni.
583.Er enghraifft, efallai y bydd angen canslo etholiadau cyffredin yn yr ardal sy’n cael ei diddymu, gohirio etholiadau cyffredin yn un neu ragor o’r ardaloedd sy’n derbyn ac estyn cyfnodau swyddi cynghorwyr sy’n gwasanaethu ar y cynghorau. Os oes gan gyngor sy’n cael ei ddiddymu faer sydd wedi ei ethol yn uniongyrchol efallai y bydd angen estyn cyfnod ei swydd fel ei bod yn dod i ben ar y dyddiad trosglwyddo; os oes gan gyngor sy’n derbyn faer sydd wedi ei ethol yn uniongyrchol, efallai y bydd angen ailddiffinio ardal ei awdurdodaeth er mwyn darparu ar gyfer y rhannau newydd o ardal y cyngor ac efallai y bydd hefyd yn briodol ystyried y trefniadau o ran cydnabyddiaeth ariannol i aelodau etholedig y cynghorau.
584.Efallai y bydd yn briodol mewn rhai amgylchiadau i newid enw a statws ardal sy’n derbyn er mwyn cydnabod hefyd enw a statws yr ardal y trosglwyddwyd y rhan sy’n cael ei derbyn ohoni (gweler is-adran (2)(i) a (j) ynghylch hynny).
Adran 133 – Rheoliadau ailstrwythuro sy’n cyfansoddi prif ardal newydd
585.Os yw rheoliadau ailstrwythuro yn cynnwys darpariaeth sy’n golygu creu prif ardal newydd (yn rhinwedd diddymu un neu ragor o brif ardaloedd eraill a’i huno neu eu huno ag ardal gyfan neu ran o’r ardal sydd o dan ystyriaeth), rhaid i’r rheoliadau gynnwys y ddarpariaeth a nodir yn is-adran (1) o’r adran hon. O dan yr amgylchiadau hyn, bydd nid yn unig y brif ardal sydd o dan ystyriaeth yn cael ei diddymu, ond hefyd unrhyw brif ardal arall neu brif ardaloedd eraill y bydd ardal gyfan neu ran o ardal y cyngor sydd o dan ystyriaeth yn uno â hi neu â hwy.
586.Rhaid bod gan yr ardal newydd gyngor cysgodol, ac mae is-adran (1)(e) yn darparu y bydd y cyngor cysgodol yn gyngor cysgodol etholedig, ond mae is-adran (4) yn galluogi Gweinidogion Cymru, os ydynt yn ystyried bod hynny’n briodol, i ddarparu y bydd y cyngor cysgodol yn gyngor cysgodol dynodedig.
587.Mae is-adran (7) yn diffinio’r ddau fath o gyngor cysgodol y darperir ar eu cyfer.
Adran 134 – Rheoliadau ailstrwythuro: atodol
588.Mae adran 134 yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i gynnwys darpariaeth atodol i’r hyn a nodir yn adrannau 132 a 133 i helpu i roi effaith i ailstrwythuro o unrhyw ddisgrifiad.
589.Mae is-adran (1) yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i gymhwyso darpariaeth benodedig sy’n gymwys i uno gwirfoddol, fel a nodir mewn rhannau eraill o’r Ddeddf.
590.Mae is-adran (1)(a) yn caniatáu teilwra o’r fath ar y darpariaethau ym Mhennod 4 o’r Rhan hon (trefniadau cydnabyddiaeth ariannol (gweler isod)) fel eu bod yn briodol ar gyfer amgylchiadau ailstrwythuro sy’n golygu creu prif ardal newydd (fel y darperir ar ei gyfer dan adran 131(b)), ac yn ymarferol o dan yr amgylchiadau hynny.
591.Mae is-adrannau (1)(b) ac (1)(c) yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i gynnwys darpariaeth sy’n teilwra’r ddarpariaeth a nodir yn adran 127 (etholiadau a chynghorwyr) a pharagraffau 2 a 3 o Atodlen 11 (aelodaeth a swyddogaethau pwyllgorau pontio (gweler isod)) fel y gellir eu gwneud yn briodol ar gyfer amgylchiadau ailstrwythuro o bob math, ac yn ymarferol o dan yr amgylchiadau hynny.
592.Nid yw’r disgresiwn a roddir yn adran 134(1) i deilwra darpariaeth arall yn galluogi’r rheoliadau i gynnwys darpariaeth gwbl newydd; rhaid bod bwriad iddi gyflawni’r un amcanion sylfaenol â’r ddarpariaeth a nodir yn yr adrannau a bennwyd, ac unig fwriad unrhyw addasiadau etc. yw darparu ar gyfer amgylchiadau’r ailstrwythuro o dan sylw.
593.Mae is-adran (2) yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i gynnwys darpariaeth i sefydlu pwyllgor (neu gorff arall) i ddarparu cyngor ac argymhellion i bersonau penodedig ynghylch trosglwyddo (o un prif gyngor i un arall) swyddogaethau a rhwymedigaethau etc..
594.Gallai fod angen pwyllgor o’r fath mewn amgylchiadau pan fo rheoliadau ailstrwythuro’n diddymu prif gyngor ac yn rhannu ei ardal ymhlith nifer o brif gynghorau eraill sy’n bodoli eisoes. Efallai na fyddai pwyllgor pontio fel y darperir ar ei gyfer yn Atodlen 11 (fel a gâi ei sefydlu pan fo prif ardal newydd yn cael ei chreu) yn ymarferol, a gellid sefydlu pwyllgor (a allai gynnwys y cyngor a ddiddymwyd a’r holl gynghorau sy’n derbyn) o dan y ddarpariaeth hon er mwyn ystyried yr holl faterion perthnasol.
595.Mae is-adran (2) hefyd yn galluogi rheoliadau ailstrwythuro i gynnwys darpariaeth i sefydlu corff corfforedig a chanddo’r cyfrifoldebau a’r pwerau a ddisgrifir ym mharagraff (b). Ni fyddai angen corff o’r fath (a elwir yn ymarferol yn “pwyllgor gweddilliol”) pan fo ardal y prif gyngor sydd o dan ystyriaeth yn uno’n gyfan gwbl ag ardal prif gyngor arall i greu prif ardal, a phrif gyngor, newydd. Yn achos ailstrwythuro pan fo ardal y cyngor sydd o dan ystyriaeth yn cael ei rhannu rhwng dau neu ragor o brif gynghorau eraill, ni fyddai’n hawdd bob amser pennu’r cyngor olynol priodol. Gellid sefydlu corff gweddilliol i gymryd meddiant o eiddo dros ben a’i waredu.
596.Os bydd Gweinidogion Cymru, ar ôl ymgynghori o dan adran 129(4) neu ar ôl cael cais i ddiddymu, yn penderfynu peidio â gwneud rheoliadau ailstrwythuro, rhaid iddynt hysbysu’r holl brif gynghorau sydd wedi bod yn rhan o’r broses hyd at yr adeg honno.
597.Mae is-adran (4) yn darparu i bob pwrpas, wrth bennu’r system bleidleisio sydd i’w defnyddio yn yr etholiadau cyffredin cyntaf i brif gyngor newydd a sefydlir o dan reoliadau ailstrwythuro, mai dim ond y system mwyafrif syml neu’r system pleidlais sengl drosglwyddadwy y caiff y rheoliadau ailstrwythuro eu pennu.
598.Mae’r dewis o systemau pleidleisio yn adlewyrchu’r systemau a nodir yn adran 7 o’r Ddeddf hon. O dan adran 175(6), mae’r darpariaethau sy’n ymwneud â’r dewis o system bleidleisio yn dod i rym ar 6 Mai 2022 (y diwrnod ar ôl y dyddiad a drefnwyd ar gyfer cynnal yr etholiadau cyffredin llywodraeth leol cyntaf ar ôl i’r Ddeddf gael ei phasio).
599.Os bydd Gweinidogion Cymru wedi rhoi hysbysiad am eu cynigion mewn perthynas ag ailstrwythuro o dan adran 129(6) cyn i’r darpariaethau ynglŷn â dewis system bleidleisio ddod i rym, rhaid cynnal etholiadau cyntaf y cyngor newydd gan ddefnyddio’r system mwyafrif syml (is-adran (5)).
Adran 135 - Dyletswydd ar gynghorau sy’n cael eu hailstrwythuro i hwyluso trosglwyddo
600.Mae’r adran hon yn gosod dyletswydd ar gynghorau sy’n cael eu hailstrwythuro i gymryd pob cam rhesymol i hwyluso trosglwyddo swyddogaethau, staff etc. er mwyn rhoi effaith i’r ailstrwythuro. Caiff Gweinidogion Cymru gyfarwyddo cyngor sy’n cael ei ailstrwythuro i gymryd camau neu i beidio â chymryd camau mewn perthynas â chyflawni ei ddyletswydd o dan yr adran hon.
